بررسی و تحلیل نقشمایه های گچ بری بقعه پیربکران با رویکرد عرفانی و دینی

هنر گچبری هنری است که از دیرباز در معماری ایرانی دارای جایگاه ویژه ای بوده است و همواره از دوران باستان تا زمان معاصر در بناهای ایرانی حضور داشته است. به علت وجود شاهکارهای گچبری در بناهای دوره ایلخانی این دوره به عصر گچ شهرت پیدا کرده است. از میان این بناها، مقبره پیر بکران در منطقه لنجان در حوالی اصفهان یکی از شاهکارهای تزیینات گچبری این دوره می باشد. این بنا آرامگاه محمد بن بکران از مشایخ بزرگ و محققان نیمه دوم قرن 7 و اوایل قرن 8، معاصر با سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) است. طبق منابع تاریخی مذهب تشیع در دوران حکومت اولجایتو در ایران رسمی گردید. برخی از محققان چون ارنست کونل بر این باورند که مبانی اعتقادی و دینی وضع شده، هنرمندان را بر آن می داشت که پیرامون این مسائل دینی به هنرآفرینی دست زنند. در واقع دین و مذهب از جمله عواملی است که همواره بر هنر تاثیر گذار بوده است. از اهداف این پژوهش شناخت هرچه بهتر هنر ایران بخصوص دوران پس از اسلام است که چنان مایه های عمیقی از معنا و معنویت را در جان و بطن خود جای داده است و سنت گرایانی چون بورکهارت، نصر، گنون، ماسینیون و حتی نکته سنجان و تجددگرایان هنر را به تاملی دقیق و عمیق در تاویل و تفسیر این آثار برانگیخته است. یکی از شاخه های اصلی هنرهای ایران در قرون گذشته، تزیینات وابسته به معماری بوده است و از عمده تزیینات معماری هنر گچبری که با ظرافت های بسیار زیبا انجام می گرفته است. از دیگر اهداف این پژوهش بررسی دلیل بکارگیری نوعی زبان انتزاعی خاص در بیان جلوه های هنری توسط هنرمندان مسلمان است، که در این راستا باید دو دیدگاه کلی که برخی ماهیت نقوش اسلامی را صرفا تزیینی و برخی دیگر کاملا دینی و اسلامی و دارای معنا و مفهوم می دانند را در نظر گرفت. در این تحقیق سعی شده است تا با بررسی و شناخت توانایی ها و قابلیت های نقشمایه های به کار رفته در تزئینات گچبری مقبره پیربکران و ایجاد نوآوری در آن ها طرح های جدیدی جهت استفاده در فضای شهری طراحی شود. در خلق این آثار سعی شده علاوه بر نوآوری و طراحی متناسب با سلایق روز جامعه، در عین حال پیوند عمیق با سنت ها و ویژگی های بومی ایرانی نیز حفظ شود. برای رسیدن به اهداف مطرح شده سئوالاتی ایجاد شده است : 1. آیا نقشمایه های گچبری استفاده شده در بقعه پیربکران صرفا تزیینی می باشند یا دارای هویتی رازوارانه و اسرارآمیزند ؟ 2. آیا اعتقادات شیعی تاثیری بر نقوش تزیینی بقعه پیربکران داشته است یا خیر؟ 3. آیا هنرمند این بنا بوسیله تزیینات با مضمون آیات قرآن سعی داشته نوعی عرفان و تصوف در خواننده آن ها ایجاد کند؟ 4. آیا نقشمایه های اسلامی با مفاهیم عرفانی و دین پیوند خورده است ؟ پس از مطرح شدن این سوالات فرضیه هایی برای اثبات یا عدم اثبات آنان بیان می شود : 1. نقشمایه های اسلامی با مفاهیم عرفانی و فرهنگ اسلامی پیوند خورده است. 2. نقشمایه های گچبری بکار رفته در بقعه پیربکران کاربردی فراتر از تزیین صِرف دارند و تجسم رازهای الهی و معانی عالم هستی می باشند که از طریق هنر، تجلی یافته اند. 3. هنرمند بنای پیربکران تحت تاثیر اعتقادات شیعی آن بنا را با آیات قرآن مزین نموده و نوعی عرفان و تصوف در خواننده آن ها ایجاد می کند. هنر و معماری پس از ظهور اسلام هنر اسلامی بقعه پیربکران و تحلیل زیبایی شناسانه نقشمایه ها تحلیل داده ها و نتیجه گیری گزارش پروژه عملی